साङ्ख्य दर्शन

साङ्ख्य दर्शन, जसको शाब्दिक अर्थ संख्या वा "अङ्क" हो, छ दर्शनहरूमध्ये सबैभन्दा पुरानो दर्शन हो। भगवद्गीतामा प्रत्यक्ष रूपमा र उपनिषदहरूमा पनि अप्रत्यक्ष रूपमा उल्लेख गरिएको छ। यसको प्रवर्तक कपिल मुनि थिए। यसका अनुसार प्रकृति, बुद्धि, आत्म-चेतना (अहंकार), आकाश, वायु, अग्नि, जल, पृथ्वी, श्रवण, स्पर्श, दृष्टि, स्वाद, गन्ध, कर्मका पाँच अंगहरू – वाणी, ग्रहण गरी २५ आधारभूत तत्वहरू छन् । आधारभूत तत्वहरू मध्ये प्रकृति पहिलो हो। यहाँ प्रकृतिको अर्थ पदार्थ हो। यस दर्शनका अनुसार सृष्टि वा विकास कुनै दैवी शक्तिको प्रक्रिया होइन, तर प्रकृतिको अन्तर्निहित स्वभावको परिणाम हो। यस अनुसार, बुद्धि प्रकृतिबाट उत्पन्न हुन्छ र फलस्वरूप आत्म-चेतना उत्पन्न हुन्छ। आत्म-चेतना वा अहंकारले अन्य पाँच सूक्ष्म तत्वहरूलाई जन्म दिन्छ: आकाश, वायु, अग्नि, जल र पृथ्वी। यी ५ सूक्ष्म तत्वबाट ५ भौतिक तत्व अर्थात् "पञ्च-महाभूतहरू" बन्छन्। त्यसैको आधारमा ५ इन्द्रिय शब्द, स्पर्श, रुप, रस र गन्ध र ५ क्रिया अंग वाणी, धारणा, चाल, उत्सर्जन र प्रजनन हुन्छ । आत्म-चेतना वा अहंकारले "मन" लाई जन्म दिन्छ जुन आधारभूत तत्वहरू मध्ये २४ औं हो। यसले सबै इन्द्रियहरू र बाह्य संसारको बीचमा मध्यस्थको रूपमा काम गर्दछ। साङ्ख्य दर्शनका अनुसार शरीर र सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड पनि आत्म-चेतनाको उपज हो। २५ औं तत्व पुरुष अर्थात आत्मा हाे ।

साङ्ख्य दर्शनको एक अति महत्वपूर्ण सिद्धान्त "त्रिगुण सिद्धान्त" हो। यसले मानवका ३ गुणहरू वर्णन गर्दछ, अर्थात् १. सत्य गुण (गुण, सत्य, विवेक, सौन्दर्य र सद्भाव आदि), २. रजो गुण (कामना, हिंसा, ऊर्जा, आक्रामकता, गतिविधि आदि) र ३. तामस गुण (मूर्खता, उदासी, दुखी आदि) प्रकृतिको अविकसित अवस्थामा यी तीन गुणहरू बराबर मात्रामा हुन्छन्; तर जब ब्रह्माण्डको विकास हुँदै जान्छ, तीनवटा गुणहरूमध्ये एउटा बढी प्रबल हुँदै जान्छ र मानिसले त्यही अनुसार ब्रह्माण्डको व्याख्या गर्छ। सांख्य दर्शनले वैदिक र गैर-वैदिक आत्माहरूमा आत्माको धेरै प्राचीन सिद्धान्तहरूलाई प्रभाव पारेको छ। सांख्य दर्शन अन्तर्गत विकसित विचारहरू प्रारम्भिक हिन्दू धर्मग्रन्थहरू जस्तै भगवद् गीता, उपनिषद र वेदहरूमा पाइन्छ। साङ्ख्य दर्शनले बौद्ध र जैन अवधारणालाई पनि प्रभाव पारेको छ . सत्कार्यवादमा आधारित सांख्य दर्शनको मुख्य उद्देश्य आदिदैविक, आदिभौतिक तथा आध्यात्मिक दुःखबाट मुक्त गराउने मार्गदर्शन गर्नु हो ।